Çeçen-İnguş-Batsbi Diyalektleri Bağlamında Hitit Mukayeseli Değerlendirmeler
-do, -da, -du Emir kipi ekleri;
Çeçen-İnguş dilinin emir türlerinden birisi -do, da, du ekleri almak suretiyle gerçekleşir. Bu Çeçen Cabırlo diyalektiğinde -ldo şeklindedir. duzoldo=dolsun, axoldo=saban sürülsün ve Literatür duzalda, axalda
İnguş diyalekti (180) Cuo dear sogh my qietal+dy.(kril y=u) yapısıyla Çeçen-İnguş dili diyalektler bağlamında “do, da ve du” bitişlerin varlığı görülür. -du, -da, do ekinin Çeçen-İnguş dili itibarıyla karmaşık bir yapı sergilediğini söylemek mümkündür.
Örnek;
Moz muahha a merz du
Cambolt işte e merz huldu/hüldo/hülda
Bal nasıl ki tatlıdır. Cambolt’ta öyle tatlı olsun.
Bu cümle “moz muhha merz dalah=Bal nasıl tatlıysa” şeklinde de kurulabilir.”Moz muahha a merz du” cümlesinde “-du” kopula iken “Cambolt işt-e merz huldu/hüldo/hülda” cümlesinde emir/istek olarak yer alır.
Diğer taraftan Hitit -andu ya da -ndu olarak ifade edebileceğimiz emir kipi 3. çoğul eki ile de bir karşılaştırma yapabiliriz.
Ца а1ш да г1олд.у-sca aş da ğold.u
Ца а1ш да г1онд.у-sca aş da ğond.u
Hiç durmadan gidin
Yukarıda -ldu ve -ndu bitişlerin bir Çeçen dili konuşmacısının anlaması bakımından bir farkı yoktur. Kaldıki sözlü konuşmalarda nd.u şekli kullanılabilirdir.
Çeçen dilinde fiil+ş indikativ şimdiki zaman olarak tezahür eder. Örneğin;
yeşdu, guşdu, hoşdu
Hem tekil cümlesi,hem de çoğul cümlesinde bu yapı yer alabilir.
C(J)al uğuş aşdu-Köpek ürüyüp duruyor.
i Osman-an guşdu-Onu osman görüyor(birebir “o Osman tarafından görülüyor”)
Yine bir Hitit örneği;
UDU SIG-an haaš du
Koyun iyilik götürüyor.(Çeçen diline kıyasla SIG yücelik, onur, iyilik anlamı, UDU ustduğ kısaltılmışı)
Çeçen dili benzer örnek:
Ustuğ dikal hoşdu-Koyun iyilik götürüyor.
Hitit “har” Çeçen dili “хар, хир”;
Hitit kayıtlarında “har” genel olarak har-ki, har-zi yapısıyla görülmektedir. Hitit hece sisteminden dolayı ek olarak görünen “ki=khi, süreklilik ve tekit olarak yer alır. zi=şi’ kendisi, o anlamıyla reflektif şahıs zamiri olduğu görülür. Hitit cümlelerine baktığımızda genel olarak beraberinde olmak, bünyesinde bulunmak, tutmak gibi anlamlara gelmektedir.
Çeçen dilinde de benzer formda yer aldığını görmekteyiz. har/hir( kril harfleri ile хар/хир) aynı zamanda gelecek zamanı belirtir.
Gelecek zamana dönük Hitit “har” örneği:
CTH 321
114 LÚ GUDU12 d za-li-nu-un ku-iš ḫar-zi
114 Zalinu kurası çeken kişi GUDU rahibi olacak.
bulunma, bersberinde olma anlamı için Hitit örneği:
8MUNUSḫašnupallaš=a [kišš]arta TÚGḫuwammaliyan ḫarzi
Okunuş; MUNUS hašnu-boyllaç-a ki-ššar-ta(h) TUYG huwammiliyan har şi
Mu-nus=kadın
ha-olmak fiil kök, (Çeçen dili šun beer xa-lla-onun çocuğu olmuş) ha-š-nu=ebe, boylla-ç–a=ebelik görevini yerine getiren,( “-ç” Çeçen dili yer ve kişi belirteci) yani ebenin, ki=el, ki-ššar-ta(h)=elinde, TUYG- dikilebilen kumaş bez türü, örtü vs., için determinatif, huwammilliyan=bir elbise türü, har-bulunma, beraberinde olma, şi-kendisinde
Tecümesi;
Ebe kadının elinde huwammilaya örtüsü bulunur.
Bünyesinde, beraberinde olmak anlamı için Çeçen dili bakımından şu örneği verebiliriz.
Eadım-i muahha düğğah(değah) ц1и=zi har şi
Nasıl ki insanın vücudunda kan vardır.
Eadım=insan
-i=genitiv eki
Muahha=nasıl ki
düğğa-h=vücut, h bulunma durumu
zi=kan(Hitit zu-rki- Çeçen dili okunuşu ц1уь-рхи- çoğul yapı рхи, eš-har, išhar-yine Hitit fonem kararsızlığı š-ц1 olmak üzere kök zi, zu, iš- burada “š ve z” fonemlerinin okunuşu Çeçen dili “ц1” fonemine denk olduğunu söyleyebiliriz.
har=olmak, bulunmak, barınmak, birlikte beraberinde olmak
Görüldüğü üzere Hitit mahhan, Çeçen muahha=nasıl ki, Hitit tugga=vücut, zü-rki=kan, har=olmak, beraberinde bulunmak, Ayrıca Hitit “-zi” eki Çeçen dilinde olduğu gibi o, kendi, kendisine ait anlam verdiği şeklinde yorumlanabilir. Çeçen, İnguş, Batšbi de genitiv “in, n, n a, ç” ekleri dışında “a, e, i, o, u” ekleri ile de yer alır. Hitit genitiv eki her ne kadar literatürde sadece “aç” olarak yorumlayanilrceğimiz ” -as” olarak belirtilse de yukarıda belirttiğimiz Çeçen-İnguş-Batsbide mevcut genitiv ekleri örneklerini görebiliyoruz. Aşağıdaki örnekler -i ekinin de dativ lokativ görevi dışında genitiv varlığını göstermektedir;
LUGAL-i, Telebinu-i şeklinde Hitit -i genitiv ekini görebiliyuruz. “-u” genitiv eki olarak da aşağıda bir örneğimiz vardır.
CTH 393
1 UMMA f A-an-ni-wi-ya-ni AMA mA-a-rma-ti LU MUSEN.DU ARAD m Hu-u-ur-lu-u
1Hurlu’nun emrindeki Augur Armati’nin annesi Anniwiyani şöyle (diyor):
AMA m A-armat-i=Armatın annasi
ARAD m Hu-u-ur-lu-u=Hurlunun hizmetlisi
Huyurlu- u genitiv eki
33 ÍD-i pí-ra-an 1GUNNİ i-ia-m[i]
Nehrin önüne bir ocak yapacağım.
((H)İYD-i (Çeçen Hiyd-sular) piyran(Çeçen bi-olmak kökünden, biyran bulunduğu yere, Çeçen dili оьцaн метт-ан=ös-an mett-an=onun yerine, Hitit aš, Çeçen aš-öš, ve -an eklerinin gramatik olarak her iki dilde aynı olmadı dikkat edilmelidir.) 1 GUNNİ(Sümerce olarak belirtilen bu sözcük Çeçen- ocak=кхунн- quun, qarç ocakla ilgili formları Çeçen dilinde görmek mümkündür. Örneğin quun yay üllüna-ocağa kazan koyuldu. Yay qı(a) bil-Tencereyi ocağa koy. qarç bakkı-ocakta bir yemek çıkarmak). Yukarıdaki Hitit örneğimizde ki yiyam(Çeçen yi,ya yapmak kök, yiyam geleceğe dönük yapmak). Görüldüğü üzere Çeçen dili örnekleri ile bire bir izah etmek mümkün olmaktadır.
-khi partikeli;
Tekit ve süreklilik ifadesi olarak Çeçen-İnguş dilinde yer alır.
Örnek
Tah visinah vad-khi iza
Geride kalmışsa kaçsın o da
Malh ma ket, dakh mello lilak-ki ennış.
Benzer durum Hitit dilinde de vardır .
Ullukumi efsanesinde:
Ku-mar-bi-is ha-at-ta-tar Zı-ni pí-an da-aš-ki-iz-zi
(Kumarbiis haattatar Sini biy-an da aš-khi izz- (khi tekit)
Kumarbi ruhuna akıl/bilgi almış.
CTH 360.1
3ḫūwappaš 1 [ =a=k ] an LÚ MEŠ -uš GIŠ -ru mān lilakki
3 AI 3 ḫu-u-wa-ap-pa-š [ ak ] án LÚ MEŠ – ⌈ uš ! ? ⌉ Vs I 4 [ GIŠ -ru m ] aa-an li-la-ak-ki
3 BVs. I 2′ [ḫu-u-wa-ap-pa-ša-ká ] n LÚ MEŠ -uš GIŠ -ru ma-a-an [ .
3– kötü insanlar [ama] tahta gibi düşerler.
Cümlenin muhtemel okunuşu;
hueppayç-a khan LUYMEŞuş ĞIŞru ma(h)an lilah ki
Çeçen dilinde kötü sözcüğünün
Lilak-ki(k=хь)=лилахь+кхи bir sözcük
“lilakki” sözcüğü için Çeçen diline nispetle “çatlamak, yarılmak, parçalanarak dağılmak, çatlayarak işe yaramaz hale gelmek” anlamının uygun düştüğünü söylemek gerekir. Okunuşu lilah-fiil çatlamak+ki eki tekit için yer alır. Ağaç ve ağaç ürünlerinin çatlama, yarılma, kırılma gibi özellikleri vardır. Yine ağaç ürünü olan tahta ve türevlerinin çatlaması, yarılması mümkün olup, yukarıdaki Hitit cümlesi kötü insanın halini buna benzetmiş olduğu anlaşılmaktadır. Söylemek istediğimiz şey bu cümle itibarıyla Çeçen sözcüğü olan lilah Çeçen dilindeki yukarda belirttiğimiz anlamı olarak tercüme edilmesi uygun düşer. Bu durumda cümle tercümesi;
“Kötü insanlar tahta gibi çatlar/yarılır” şeklinde olur.
Sonuç olarak bariz sözcük ve gramatik benzerliklerini her iki dil itibarıyla görebilmekteyiz. Zaman zaman kaleme aldığımız benzerliklerden bir kaçını sınırlı bir şekilde bu yazımızla ele almış bulunuyoruz. Bu konuda ki gramatikal tespitlerimiz hali hazırda mevcut olup, sadece “du” konusunun onüç sayfaya baliğ olmak üzere sistematize edildiğini ifade ederek, Hitit gramatiğine katkı sağlayacak nitelikte olduğunu görebileceğimizi belirtmeliyim.
Hami Özdil
KAYNAK
Hethıtologıe Portal Maınz, Hitit Metinleri, Erişim 19 Mayıs 2023, https://www.hethport.uni-wuerzburg.de/HPM/index.ph
İ.A Arsaxanov,Çeçenskaya dialektologiya,Grozniy,1969,s.81
J. Nichols,Ingush Grammar, Erişim 23.05.2023,https://escholarship.org/uc/item/3nn7z6w5 Üniversity of California Press Berkeley • Los Angeles • London Yayın Tarihi, 15.03.2011, s.278